Αρθρογράφος: Αθηνά Μαλαπάνη
Πρόκειται για ασθενείς (ή ασθενέστερες) κοινωνικά ομάδες, οι οποίες δέχονται την υποτίμηση, την υποβάθμιση και την προσβολή άλλων (ατόμων ή ομάδων), που θεωρούνται κοινωνικά ανώτερες.
Το φαινόμενο αυτό είναι περισσότερο γνωστό στον σχολικό χώρο, οπότε και γίνεται λόγος για σχολικό εκφοβισμό
[1] και αφορά στη βία (ψυχολογική ή λεκτική ή σωματική ή ηλεκτρονική ή σεξουαλική),
[2] που ασκείται από κάποιον/-α μαθητή/-τρια ή από μια ομάδα μαθητών/-τριών (γνωστή ως συμμορία) σε κάποιον/-α άλλον/-η μαθητή/-τρια ή μιας ομάδα παιδιών.
[3]Εντούτοις, πρέπει να σημειωθεί ότι το φαινόμενο αυτό παρατηρείται και σε πολλούς χώρους, καθώς μπορεί να ασκηθεί από τον προϊστάμενο στους υφισταμένους του ή από τον εργοδότη στους εργαζομένους του, σε αθλητικές ομάδες και συλλόγους, στον στρατό και τα σωφρονιστικά καταστήματα.
[4] Ακόμη και η πολιτική πίεση μπορεί να εκληφθεί ως εκφοβισμός. Αν μάλιστα ληφθεί υπόψη ότι η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας έχει αποκαλέσει το bullying μείζον πρόβλημα δημόσιας υγείας στα σχολεία, τους εργασιακούς χώρους και γενικότερα στην κοινωνία και ιδιαίτερα εκεί που απαντούν μειονότητες ατόμων με διαφορετικούς προσανατολισμούς, σεξουαλικούς ή άλλους (…). Είναι επίσης αλήθεια ότι οι μειονότητες και οι άνθρωποι με σωματικές αναπηρίες ή πνευματικές υστερήσεις πέφτουν συχνά θύματα επανειλημμένου bullying, απομόνωσης και άλλων κακοποιήσεων, γίνεται αντιληπτή η σοβαρότητα του προβλήματος, που οδηγεί στη λήψη απαιτούμενων μέτρων αντιμετώπισης και κυρίως, πρόληψης.
[5] Σύμφωνα με στατιστικά επίσημων ερευνών από το Χαμόγελο του Παιδιού, η Ελλάδα βρίσκεται στην τέταρτη θέση κρουσμάτων σχολικού εκφοβισμού (με ποσοστό 31,98%), τα οποία μπορεί να πραγματοποιούνται τόσο εντός του σχολικού χώρου όσο και εκτός αυτού και φυσικά, στον κυβερνοχώρο (π.χ. μέσω των τόπων κοινωνικής δικτύωσης με αναρτήσεις και σχόλια υβριστικού και προσβλητικού περιεχομένου, που μπορεί και να παραβιάζουν το προσωπικό απόρρητο κάθε μαθητή/-τριας). Η αντιμετώπιση του φαινομένου ως ταμπού είχε ως απόρροια τις τεράστιες διαστάσεις που έχει λάβει, καθώς θα μπορούσε να είχε προληφθεί και αντιμετωπιστεί εγκαίρως (ή έστω, περιοριστεί) λόγω του ότι έχει εμφανιστεί στην Ευρώπη ήδη από το 1990.
[6]Η αντιμετώπιση του πολυδιάστατου αυτού φαινομένου απαιτεί την εμπλοκή πολλών παραγόντων, με αποτέλεσμα να πρέπει να ενεργοποιηθούν όλοι οι φορείς κοινωνικοποίησης και παιδείας, καθόσον αποτελεί ένα μείζον κοινωνικό και ψυχολογικό φαινόμενο-πρόβλημα. Ιδιαίτερο βάρος ωστόσο, πέφτει στο σχολείο και την οικογένεια, τους δύο βασικότερους φορείς, οι οποίοι μπορούν -και οφείλουν- να συνεργαστούν για την αντιμετώπιση του προβλήματος.
[7] Τόσο το σχολείο όσο και η οικογένεια λοιπόν, οφείλουν να διδάξουν στο παιδί τα δικαιώματά του. Το Συμβούλιο της Ευρώπης, στην προσπάθειά του να διαφυλάξει τα δικαιώματα του παιδιού, συγκρότησε το πρόγραμμα Χτίζοντας με τη βοήθεια των παιδιών μια Ευρώπη για τα παιδιά (www.coe.int/children), το οποίο ασχολείται με την προώθηση των δικαιωμάτων των παιδιών και με την προστασία των παιδιών από τη βία. Έτσι, το παιδί εκπαιδεύεται από μικρή ηλικία στο να σέβεται τόσο τα δικά του δικαιώματα όσο και των υπολοίπων και να αντιλαμβάνεται ότι υπάρχουν νόμοι, κανόνες και όρια στην ελευθερία κάθε ανθρώπου.
Μέσα από την ουσιαστική διδασκαλία, το παιδί θα μάθει να σέβεται τα δικαιώματα του άλλου και να κατανοεί ότι η διαφορετικότητα είναι αυτή που πετυχαίνει τη δημιουργικότητα και την πρόοδο της κοινωνίας σε όλα τα επίπεδα του βίου και του πολιτισμού. Για να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι όμως, χρειάζεται η εφαρμογή του διαλόγου και της ομαδοσυνεργατικής μεθόδου εκπαίδευσης και διδασκαλίας. Οι μαθητές και οι μαθήτριες πρέπει να μάθουν να επικοινωνούν αρμονικά, να επιλύουν τις διαφωνίες και τις διαφορές του ειρηνικά και να συνεργάζονται μέσα από διάφορες σχολικές εργασίες, μαθήματα και δραστηριότητες (σχολικές, εξωσχολικές και φυσικά, διαθεματικές).
Αξίζει να σημειωθεί ότι σε πολλά σχολεία του εξωτερικού -κυρίως της Αυστραλίας- εφαρμόζεται τους τελευταίους μήνες η μέθοδος του wellbeing, δηλαδή της ευεξίας, του καλού τρόπου ζωής, του εὖ ζῆν. Οι εκπαιδευτικοί δεν επιλέγουν απηρχαιωμένες μεθόδους επαναφοράς της τάξης τόσο στην αίθουσα διδασκαλία ομαδικά όσο και σε κάθε μαθητή ατομικά και ξεχωριστά, αλλά συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά που βρίσκονται σε ένταση σε έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο, όπου ηρεμούν με ανάλογες ψυχοπνευματικές ασκήσεις και σκέφτονται τα λάθη της συμπεριφοράς τους.
[8] Γενικότερα, η διαπαιδαγώγηση του παιδιού και η τριβή του σε έναν δημοκρατικό τρόπο σκέψης και ζωής ξεκινά ήδη από τη νηπιακή του ηλικία, μέσα από το νηπιαγωγείο και το δημοτικό σχολείο, αλλά φυσικά και μέσα από το οικογενειακό και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον του ατόμου. Οι γονείς και όχι μόνο οι εκπαιδευτικοί, οφείλουν να ωθούν το παιδί να σκέφτεται για διάφορα ζητήματα της καθημερινής του ζωής. Μέσα από την εκμάθηση κανόνων και την πειθαρχία σε αυτούς, την προτροπή στον διάλογο και στις συζητήσεις με αφορμή κάποιο γεγονός (προσωπικό ή κοινωνικό) ή κάποιο έργο τέχνης (π.χ. ένα ποίημα ή ένα λογοτεχνικό βιβλίο που διαβάσαμε ή ένα παραμύθι αν πρόκειται για παιδί προσχολική ή σχολικής ηλικίας), το παιδί μπορεί να στοχαστεί και να απαντήσει σε απλές ερωτήσεις του ενήλικα κι έτσι, να καλλιεργήσει την πολλαπλή του νοημοσύνη, αλλά και να εκφράσει τις ιδέες του και τα συναισθήματά του.
[9] Επιπροσθέτως, σημαντική είναι και η επαφή του παιδιού με την τέχνη. Η υποβάθμιση των καλλιτεχνικών και εικαστικών μαθημάτων και η μειωμένη επαφή του παιδιού με κάθε μορφής τέχνης ίσως να αποτελεί μία από τις βασικές αιτίες των ψυχολογικών προβλημάτων και διαταραχών του παιδιού, με αποτέλεσμα την εκδήλωση φαινομένων σχολικού (και ευρύτερου) εκφοβισμού. Η ζωγραφική, η γλυπτική, η χειροτεχνίες κάθε είδους, το θέατρο, ο κινηματογράφος (παραγωγή ταινιών μικρού μήκους) η δημιουργική γραφή αποτελούν διάφορες μορφές τέχνης που καλό θα ήταν να καλλιεργηθούν μέσα από ποικίλες δραστηριότητες και πολλές φορές συνδυαστικά και διαθεματικά με τα διάφορα σχολικά μαθήματα [π.χ. συνδυασμός της νεοελληνικής ή της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, της νεοελληνικής λογοτεχνίας, της Ιλιάδας (β’ γυμνασίου) και της Οδύσσειας (α’ γυμνασίου) ή της Ελένης (γ’ γυμνασίου) ή της Αντιγόνης (β’ λυκείου, γενική παιδεία) με τη δημιουργική γραφή ή τη ζωγραφική]. Η επαφή με την τέχνη δεν στοχεύει να δημιουργήσει απαραιτήτως καλλιτέχνες, αλλά να αποτελέσει μια δυνατότητα και προσφορά ίσων ευκαιριών στα παιδιά να εκφράσουν τις απόψεις τους και τις μύχιες σκέψεις τους προκειμένου να εκτονωθούν και να μην καταπιέζουν τους προβληματισμούς ή τους φόβους και τις ανασφάλειές τους.
[10] Σημαντικό είναι να δοθούν συμβουλές στα παιδιά σε περίπτωση που γίνουν θύματα όχι μόνο του σχολικού, αλλά του γενικότερου εκφοβισμού, καθώς τα ρατσιστικά ένστικτα και η προσβλητική αντιμετώπιση κυριαρχεί στην εποχή μας. Πιο συγκεκριμένα, μαθαίνουμε στο παιδί να μην επιτίθεται όταν το προσβάλλουν, διότι έτσι προκαλεί κακό στον εαυτό του, αλλά και υποβαθμίζει το επίπεδό του. Η αδιαφορία και οι έξυπνες απαντήσεις (π.χ. Θεωρώ απρεπή τα σχόλιά σου ή Έχω κάτι καλύτερο να κάνω ή να ασχοληθώ) αποτελούν ασπίδα θωράκισης της αξιοπρέπειας του παιδιού. Και φυσικά, το δεύτερο βήμα είναι το παιδί να μη φοβηθεί και να αναζητήσει τη βοήθεια και την ασφάλεια τόσο στους δασκάλους του όσο και στους γονείς του. Η εμπιστοσύνη ωστόσο του παιδιού σε εκπαιδευτικούς και οικογένεια χτίζεται σταδιακά και με πολύ κόπο και απαιτούνται δημοκρατικός διάλογος, αλλά και αυστηρότητα και υπακοή σε κανόνες και διακριτικός έλεγχος τόσο από γονείς όσο και από δασκάλους. Τέλος, σημαντικό είναι να μεταφέρουμε στο παιδί και την έλλειψη ντροπής. Δεν πρέπει το παιδί να νιώσει ντροπή εάν δεχτεί επίθεση ή φοβηθεί, καθώς αποτελεί μια φυσιολογική και απόλυτα ανθρώπινη αντίδραση.
[11] Εντούτοις, είναι σημαντικό να ληφθεί υπόψη ότι και τα παιδιά-θύτες είναι στην πραγματικότητα παιδιά-θύματα, διότι βιώνουν την αδιαφορία ή την κακοποίηση από το περιβάλλον τους, με απόρροια τέτοιους είδους ξεσπάσματα και παραβατικές συμπεριφορές.
[12] Επομένως, η περιπλοκότητα του ψυχισμού των παιδιών και των εφήβων, αλλά και οι ανάγκες της σύγχρονης ζωής καθιστούν απαραίτητη και την παρουσία ψυχολόγων-ψυχοθεραπευτών σε όλα τα σχολεία και τη συνεργασία των εκπαιδευτικών με αυτούς.
Γίνεται λοιπόν, αντιληπτό ότι το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού είναι πολυδιάστατο και απαιτεί την εμπλοκή πολλών κοινωνικών παραγόντων για την πρόληψη και τη μείωσή του.
Για να είναι δραστική η αντιμετώπισή του οφείλουν όλοι οι φορείς κοινωνικοποίησης να λάβουν τα μέτρα τους, αλλά ιδίως η πολιτεία πρέπει να συμβάλει αποφασιστικά και να επαγρυπνεί για την προσφορά πολύτιμης αρωγής σε γονείς, εκπαιδευτικούς, αλλά κυρίως στα παιδιά, προκειμένου να διαμορφώσουμε συνετούς πολίτες.
